Türkiye dış siyaseti, son birkaç ayda 180 derece dönüşlerle büyük değişimlere sahne oluyor… Uzun vadeli hasımlar tekrar birebir kadraj ortasında manzara verirken kuzeyde patlayan işgalle bir arada Türkiye, kendini barışın sağlayıcısı pozisyonuna getirmek için kıymetli bir fırsat yakaladı. Lakin AKP’nin dış siyaseti, yıllardır savrulmalarla gündeme geliyor. Türkiye’nin çıkarları bugün Batı’yla Ankara’nın yarattığı inanç krizini aşmakta yatıyor olabilir. Lakin geçmişin yaralarını süratlice sarmak mümkün mü?
Britanya’ya 2. Dünya Savaşı’nın büyük kısmında liderlik eden Sir Winston Churchill, “İnşa etmek yavaştır, senelerca sürer ve emek ister. Yok etmek için ise bir gün fikirsiz davranmak yeter” der.
Türkiye Cumhuriyeti’nin formlandığı senelerdaki başkanlar, birbirlerinden çok farklı siyasi görüşlere sahip olsa da ülkenin bulunduğu stratejik coğrafik pozisyonun Ankara’ya yarar sağlayacağı kadar başına bela olabileceğini de biliyordu. 100. yılını doldurmak üzere olan cumhuriyetin tarihi de bunun farkında olan başkanların ince diplomasi hesaplarıyla doludur. İsmet İnönü’nün tüm Avrupa’nın yandığı sırada bir satranç ustası üzere Türkiye’yi 2. Dünya Savaşı’nın haricinde tutması, Soğuk Savaş periyodunda Batı ile yan yana oluşu, Avrupa güçlerinin yükseliş periyodunda kuvvetli ekonomik ilgiler için adımlar atılması…
İkinci Dünya Savaşı sırasında yapılan 2. Kahire Konferansı’nda soldan sağa
devrin ABD Lideri Roosevelt, İsmet Paşa ve Churchill
Churchill’in dediği üzere, Türkiye dış siyasetinin inşası; -2000’lerin başında gelinen nokta beğenelim yahut beğenmeyelim- fazlaca önemli bir emek gerektirdi. Buna AKP iktidarının birinci yıllarını da dahil edebiliriz. Türkiye’nin Avrupa Birliği için attığı adımlar, AKP devrinde sonuca yaklaştı. Şimdilerde “AB bizi istemiyor” demek kolay olsa da, Avrupa Parlamentosu’ndaki Türkiye için ‘Evet’ posterlerinin açıldığı günler, hatırlamak isteyenlerin hâlâ zihinlerindedir. AKP iktidarı devri, dış siyasette on yıllar süren inşa sürecinin fazlaca kısa müddette yok edilebileceği deneyimini de önümüze koydu. Türk dış siyaseti; mümkün tesirleri, fayda-zarar tahlillerini içermeyen günlük çıkışların, sonrasındasında yapılmak zorunda kalınan hareketlerin alanı oldu.
AKP’nin, bilhassa -anketlerde oy kaybettiğini gösteren- son senelerdaki temel önceliğinin -ne kıymetine olursa olsun- iktidarını sürdürmek olduğu yolunda gelişmelere şahit oluyoruz. Dış siyaset, bu tercihin kalıcı hasarlar bıraktığı bir alan olarak öne çıkıyor.
Tayyip Erdoğan’ın Suriye konusundaki yaklaşımları, Türkiye’nin güvenlik tasaları açısından bir noktada yasal olan telaşlarını Batı tarafınca sorgulanır hale getirdi. Rusya’dan S-400 hava savunma sistemi alımı üzere ataklar, AKP’nin otoriterleşen rejiminin Batı’yla yarattığı inanç krizini daha da derinleştirdi. Türkiye, günü kurtarmak gayesiyle yapılan atılımların kararında bir izolasyon pozisyonuna düşürülmüş oldu; dış siyasette adeta “küçük zaferlere” muhtaç edildi. Örneğin Türkiye, S-400 alımı sonucu verene kadar ABD’nin en gelişmiş savaş uçağı olan F-35 programının bir kesimiydi. NATO üyesi bir ülkenin Rus savunma sistemleri satın alması infiale niye oldu ve Washington, Türkiye’yi önemli yatırım yaptığı programdan çıkardı, uçakların da gönderilmeyeceğini deklare etti. Türkiye’nin buna karşın program için modül üretmeye devam ettiğini direkt bakan düzeyinde duyduk. Türkiye, bugünlerde ise eski kuşak F-16’ların alımı için mesai harcıyor. Türkiye’nin aslına bakarsan alacağı uçakların eski neslini alma ihtimalinin ortaya çıkması birtakım etraflarda ‘zafer’ üzere anlatılıyor. halbuki Türkiye, dış siyasette yaptığı tez ve duygusal atılımların kararında bu duruma düştü.
Türkiye dış siyaseti, bugünlerde ise fazlaca değerli bir olağanlaşma periyodundan geçiyor. Ankara’nın amacında nitekim Türkiye’nin yine bölgesel güç olarak konumlanması var ise, ‘coğrafi mahallesi’ndeki ülkelerle âlâ ilgilere sahip olması kritik ehemmiyette. Bu doğrultuda İsrail, Birleşik Arap Emirlikleri ve Ermenistan’la, hatta Mısır’la bağlantılarda değerli adımlar atıldı. Lakin bu adımlar, bağların ağır suçlamalarla ağır hasar görmesi kararında gerekir hale geldi. AKP iktidarı, 15 Temmuz 2016’daki darbe teşebbüsünden daha sonra BAE’yi darbeyi fonlamakla suçlamıştı. Bu olağanlaşma süreci, iktisattaki baş aşağı gidişten çıkış yolu olarak görüldüğü için yürürlüğe sokuldu. BAE’de Kraliyet ailesi değişmedi; ülke hâlâ kısa mühlet öncesine kadar Ankara tarafınca ağır bir lisanla suçlanan insanların idaresinde. İsrail’de iktidar değişse de Filistinlilere yapılan uygulamalar değişmiş değil. Mavi Marmara krizi ise bir müddetdir gündemde değil.
BAE Veliaht Prensi Nahyan ve Erdoğan
Mısır’la yaşananlara baktığımızda da, AKP’nin dış siyasette vakit zaman nasıl duygusal atılımlar yaptığını hatırlatan değerli bir örnek. Mısır, bölgenin kıymetli güçlerinden ve Türkiye’nin âlâ bağlantılara sahip olduğu bir ülkeyken, Erdoğan’a yakınlığıyla bilinen Müslüman Kardeşler iktidarı, Abdülfettah es Sisi’nin darbesiyle devrildi. Erdoğan, Sisi’ye karşı senelerca hayli sert sözler kullandı, Mısır’la münasebetler koptu. Erdoğan, Sisi ile rastgele bir biçimde alaka kurulmasına ekseriyetle karşı çıktı.
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde devrin Cumhurbaşkanı Mustafa Akıncı, TSK’nın Suriye’nin kuzeyindeki operasyonu için “Barış Pınarı da desek akan su değil kandır” dedikten daha sonra yaşananlar da hafızalarda. AKP iktidarı Akıncı’ya epeyce sert reaksiyon gösterdi. O denli ki 2020’de AKP; Türkiye’nin ‘bağımsız bir devlet’ olarak tanıdığı KKTC’nin seçimlerinde şahsen Ersin Tatar’dan yana taraf tuttu. Hatta, Akıncı, MİT’in, kendisinin kazanmaması için seçimlere müdahil olduğunu argüman etti.
Bu ortada yıllar boyunca adada federasyon tahlilini savunan, bunun hayata geçmesi için Rum Yönetimi’nin direndiği Annan Planı ve Crans Montana’yı destekleyen AKP, Akıncı iktidarının sonunda ‘iki devletli çözümü’ desteklemeye başladı.
Dış siyasetteki gelişmelere bir zincirleme tepki olarak da bakabiliriz. Türkiye o kadar izole oldu ki; memleketler arası arenada taviz vermek zorunda kalır hale geldi. Cemal Kaşıkçı, İstanbul’un ortasında Suudi casuslar tarafınca öldürüldü; cesedi bile yok edildi. Türkiye, sayısız rapora bakılırsa Suudi Arabistan devletinin işlediği kaydedilen cinayetin davasını, yargısı bağımsız olmayan bu ülkeye teslim etti. Kaşıkçı davası, Ankara-Riyad bağlarında tahminen de en büyük dikendi. AKP, iktisada biraz can olur umuduyla, Suudi Arabistan’la alakaları düzgünleştirmek için bu tarafta bir adım attı.
AKP’nin dış siyaset tezlerinden biri ‘Komşularla sıfır sorun’ siyasetiydi. Bu tezin müellifi, bununla birlikte Türkiye’yi Suriye’yle savaşa soktu. IŞİD, Türkiye için açık bir terör tehdidi oluşturuyordu; lakin Türkiye bununla birlikte Esad rejimine karşı taraf oldu. Bu vesileyle Ankara’nın kimi noktalarda dostu haline gelen Rusya, beraberinde askeri bir çatışmada Türkiye’ye karşı taraf haline geldi. 27 Şubat 2020’de Rusya ve Suriye, İdlib’de füzelerle 36 Türk askerini öldürdü. Erdoğan, ardından gittiği Moskova’da, Rusya Devlet Lideri tarafınca dakikalarca kapıda bekletildi. Rus devlet televizyonu, bu imgeleri, alay edercesine ekrana yerleştirdiği bir sayaçla verdi.
Zincirleme tepkiye bir diğer örnek de, Doğu Akdeniz krizi. Ankara’nın karşısına aldığı Yunanistan, Güney Kıbrıs Rum İdaresi, İsrail ve Mısır üzere ülkeler karşısında birleştikleri Türkiye’yi Doğu Akdeniz’de çıkmaza soktular.
AKP iktidarı, dış siyasetteki en büyük başarılarından birini ise bu sene elde etti. Ankara’nın Rusya-Ukrayna savaşında üstlendiği kolaylaştırıcı ülke rolü iki ülke tarafınca da kabul gördü. Türkiye; savaş çıktıktan daha sonra 10 Mart’ta Rusya ve Ukrayna’yı bakanlar düzeyinde masaya oturtmayı başaran birinci ülke oldu. ondan sonrasında da müzakere heyetleri Dolmabahçe’de bir ortaya geldi.
Ankara, beraberinde bağlantı kanallarını açık tutmak için Rusya’ya yaptırım uygulamayacağını deklare etti. Burada ekonomik kaygılardan yahut oligark parası umudundan farklı bir yere dikkat çekmek istiyorum. Almanya, yaptırımlara katılmasına karşın güç ve silah gönderimi konusunda çekimser davrandığı için Batı medyası tarafınca yerden yere vuruluyor. NATO üyeliği ve AB adaylığı vesilesiyle Batı kampının bir üyesi olan Türkiye’nin yaptırımlara katılmaması ile ilgili ise bir makale görmek sıkıntı. Zira Batı, Türkiye’nin bir ölçüde kendinden koptuğunu kabullenmiş, hatta sindirmiş durumda. Türkiye’nin yaptırımlara katılması, birfazlaca başşehir için daha şaşırtan olurdu, diyebiliriz.
Türkiye, Rusya- Ukrayna savaşında oynadığı tartışılmaz kıymetli rol ile diplomasi arenasında yine isminden kelam ettirmeye başlasa da, bu Batı’yla pamuk ipliğine bağlı hale gelen ilgileri anında çözmeyecek; inanç krizini bitirmeyecek. Churchill’in dediği üzere, ‘yıkmak kolay, inşa etmek sıkıntı.” Bağlantıların koptuğu yahut kopma noktasına geldiği ülkelerle ne kadar “işbirliği anlaşması” imzalanırsa imzalansın, inanç sihirli bir değnek değmiş üzere yine tesis edilmeyecek. Olağanlaşma uzun yıllar alacak. 2023’te AKP de seçilse, muhalefet de iktidara gelse; Türkiye’yi tekrar diplomasi arenasının saygın bir ülkesi haline getirmek için hayli önemli emek sarf edilmesi gerekecek.
Tüm bunların yanı sıra, Batı ittifakının hem de bir demokrasi ittifakı olduğunu unutmamak gerek. Türkiye’nin son senelerda insan hakları ve demokrasi konusunda istikrarlı olarak berbata giden sicili, Batı dünyasıyla yakın ilgi kurma sonucu verse bile karşısına daima çıkacaktır. Türkiye kâğıt üzerinde hâlâ bir AB adayı ülkesi olsa bile Türkiye’nin şu anda ne Kopenhag ne de Maastricht kriterlerine uyduğunu savunabilecek bir AKP’li yönetici olduğunu bile düşünmek sıkıntı. AB’nin, Türkiye’ye karşı sergilediği yanlışları kabul etmek, bu durumu değiştirmiyor.
Britanya’ya 2. Dünya Savaşı’nın büyük kısmında liderlik eden Sir Winston Churchill, “İnşa etmek yavaştır, senelerca sürer ve emek ister. Yok etmek için ise bir gün fikirsiz davranmak yeter” der.
Türkiye Cumhuriyeti’nin formlandığı senelerdaki başkanlar, birbirlerinden çok farklı siyasi görüşlere sahip olsa da ülkenin bulunduğu stratejik coğrafik pozisyonun Ankara’ya yarar sağlayacağı kadar başına bela olabileceğini de biliyordu. 100. yılını doldurmak üzere olan cumhuriyetin tarihi de bunun farkında olan başkanların ince diplomasi hesaplarıyla doludur. İsmet İnönü’nün tüm Avrupa’nın yandığı sırada bir satranç ustası üzere Türkiye’yi 2. Dünya Savaşı’nın haricinde tutması, Soğuk Savaş periyodunda Batı ile yan yana oluşu, Avrupa güçlerinin yükseliş periyodunda kuvvetli ekonomik ilgiler için adımlar atılması…
İkinci Dünya Savaşı sırasında yapılan 2. Kahire Konferansı’nda soldan sağa
devrin ABD Lideri Roosevelt, İsmet Paşa ve Churchill
Churchill’in dediği üzere, Türkiye dış siyasetinin inşası; -2000’lerin başında gelinen nokta beğenelim yahut beğenmeyelim- fazlaca önemli bir emek gerektirdi. Buna AKP iktidarının birinci yıllarını da dahil edebiliriz. Türkiye’nin Avrupa Birliği için attığı adımlar, AKP devrinde sonuca yaklaştı. Şimdilerde “AB bizi istemiyor” demek kolay olsa da, Avrupa Parlamentosu’ndaki Türkiye için ‘Evet’ posterlerinin açıldığı günler, hatırlamak isteyenlerin hâlâ zihinlerindedir. AKP iktidarı devri, dış siyasette on yıllar süren inşa sürecinin fazlaca kısa müddette yok edilebileceği deneyimini de önümüze koydu. Türk dış siyaseti; mümkün tesirleri, fayda-zarar tahlillerini içermeyen günlük çıkışların, sonrasındasında yapılmak zorunda kalınan hareketlerin alanı oldu.
AKP’nin, bilhassa -anketlerde oy kaybettiğini gösteren- son senelerdaki temel önceliğinin -ne kıymetine olursa olsun- iktidarını sürdürmek olduğu yolunda gelişmelere şahit oluyoruz. Dış siyaset, bu tercihin kalıcı hasarlar bıraktığı bir alan olarak öne çıkıyor.
Tayyip Erdoğan’ın Suriye konusundaki yaklaşımları, Türkiye’nin güvenlik tasaları açısından bir noktada yasal olan telaşlarını Batı tarafınca sorgulanır hale getirdi. Rusya’dan S-400 hava savunma sistemi alımı üzere ataklar, AKP’nin otoriterleşen rejiminin Batı’yla yarattığı inanç krizini daha da derinleştirdi. Türkiye, günü kurtarmak gayesiyle yapılan atılımların kararında bir izolasyon pozisyonuna düşürülmüş oldu; dış siyasette adeta “küçük zaferlere” muhtaç edildi. Örneğin Türkiye, S-400 alımı sonucu verene kadar ABD’nin en gelişmiş savaş uçağı olan F-35 programının bir kesimiydi. NATO üyesi bir ülkenin Rus savunma sistemleri satın alması infiale niye oldu ve Washington, Türkiye’yi önemli yatırım yaptığı programdan çıkardı, uçakların da gönderilmeyeceğini deklare etti. Türkiye’nin buna karşın program için modül üretmeye devam ettiğini direkt bakan düzeyinde duyduk. Türkiye, bugünlerde ise eski kuşak F-16’ların alımı için mesai harcıyor. Türkiye’nin aslına bakarsan alacağı uçakların eski neslini alma ihtimalinin ortaya çıkması birtakım etraflarda ‘zafer’ üzere anlatılıyor. halbuki Türkiye, dış siyasette yaptığı tez ve duygusal atılımların kararında bu duruma düştü.
Türkiye dış siyaseti, bugünlerde ise fazlaca değerli bir olağanlaşma periyodundan geçiyor. Ankara’nın amacında nitekim Türkiye’nin yine bölgesel güç olarak konumlanması var ise, ‘coğrafi mahallesi’ndeki ülkelerle âlâ ilgilere sahip olması kritik ehemmiyette. Bu doğrultuda İsrail, Birleşik Arap Emirlikleri ve Ermenistan’la, hatta Mısır’la bağlantılarda değerli adımlar atıldı. Lakin bu adımlar, bağların ağır suçlamalarla ağır hasar görmesi kararında gerekir hale geldi. AKP iktidarı, 15 Temmuz 2016’daki darbe teşebbüsünden daha sonra BAE’yi darbeyi fonlamakla suçlamıştı. Bu olağanlaşma süreci, iktisattaki baş aşağı gidişten çıkış yolu olarak görüldüğü için yürürlüğe sokuldu. BAE’de Kraliyet ailesi değişmedi; ülke hâlâ kısa mühlet öncesine kadar Ankara tarafınca ağır bir lisanla suçlanan insanların idaresinde. İsrail’de iktidar değişse de Filistinlilere yapılan uygulamalar değişmiş değil. Mavi Marmara krizi ise bir müddetdir gündemde değil.
BAE Veliaht Prensi Nahyan ve Erdoğan
Mısır’la yaşananlara baktığımızda da, AKP’nin dış siyasette vakit zaman nasıl duygusal atılımlar yaptığını hatırlatan değerli bir örnek. Mısır, bölgenin kıymetli güçlerinden ve Türkiye’nin âlâ bağlantılara sahip olduğu bir ülkeyken, Erdoğan’a yakınlığıyla bilinen Müslüman Kardeşler iktidarı, Abdülfettah es Sisi’nin darbesiyle devrildi. Erdoğan, Sisi’ye karşı senelerca hayli sert sözler kullandı, Mısır’la münasebetler koptu. Erdoğan, Sisi ile rastgele bir biçimde alaka kurulmasına ekseriyetle karşı çıktı.
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde devrin Cumhurbaşkanı Mustafa Akıncı, TSK’nın Suriye’nin kuzeyindeki operasyonu için “Barış Pınarı da desek akan su değil kandır” dedikten daha sonra yaşananlar da hafızalarda. AKP iktidarı Akıncı’ya epeyce sert reaksiyon gösterdi. O denli ki 2020’de AKP; Türkiye’nin ‘bağımsız bir devlet’ olarak tanıdığı KKTC’nin seçimlerinde şahsen Ersin Tatar’dan yana taraf tuttu. Hatta, Akıncı, MİT’in, kendisinin kazanmaması için seçimlere müdahil olduğunu argüman etti.
Bu ortada yıllar boyunca adada federasyon tahlilini savunan, bunun hayata geçmesi için Rum Yönetimi’nin direndiği Annan Planı ve Crans Montana’yı destekleyen AKP, Akıncı iktidarının sonunda ‘iki devletli çözümü’ desteklemeye başladı.
Dış siyasetteki gelişmelere bir zincirleme tepki olarak da bakabiliriz. Türkiye o kadar izole oldu ki; memleketler arası arenada taviz vermek zorunda kalır hale geldi. Cemal Kaşıkçı, İstanbul’un ortasında Suudi casuslar tarafınca öldürüldü; cesedi bile yok edildi. Türkiye, sayısız rapora bakılırsa Suudi Arabistan devletinin işlediği kaydedilen cinayetin davasını, yargısı bağımsız olmayan bu ülkeye teslim etti. Kaşıkçı davası, Ankara-Riyad bağlarında tahminen de en büyük dikendi. AKP, iktisada biraz can olur umuduyla, Suudi Arabistan’la alakaları düzgünleştirmek için bu tarafta bir adım attı.
AKP’nin dış siyaset tezlerinden biri ‘Komşularla sıfır sorun’ siyasetiydi. Bu tezin müellifi, bununla birlikte Türkiye’yi Suriye’yle savaşa soktu. IŞİD, Türkiye için açık bir terör tehdidi oluşturuyordu; lakin Türkiye bununla birlikte Esad rejimine karşı taraf oldu. Bu vesileyle Ankara’nın kimi noktalarda dostu haline gelen Rusya, beraberinde askeri bir çatışmada Türkiye’ye karşı taraf haline geldi. 27 Şubat 2020’de Rusya ve Suriye, İdlib’de füzelerle 36 Türk askerini öldürdü. Erdoğan, ardından gittiği Moskova’da, Rusya Devlet Lideri tarafınca dakikalarca kapıda bekletildi. Rus devlet televizyonu, bu imgeleri, alay edercesine ekrana yerleştirdiği bir sayaçla verdi.
Zincirleme tepkiye bir diğer örnek de, Doğu Akdeniz krizi. Ankara’nın karşısına aldığı Yunanistan, Güney Kıbrıs Rum İdaresi, İsrail ve Mısır üzere ülkeler karşısında birleştikleri Türkiye’yi Doğu Akdeniz’de çıkmaza soktular.
AKP iktidarı, dış siyasetteki en büyük başarılarından birini ise bu sene elde etti. Ankara’nın Rusya-Ukrayna savaşında üstlendiği kolaylaştırıcı ülke rolü iki ülke tarafınca da kabul gördü. Türkiye; savaş çıktıktan daha sonra 10 Mart’ta Rusya ve Ukrayna’yı bakanlar düzeyinde masaya oturtmayı başaran birinci ülke oldu. ondan sonrasında da müzakere heyetleri Dolmabahçe’de bir ortaya geldi.
Ankara, beraberinde bağlantı kanallarını açık tutmak için Rusya’ya yaptırım uygulamayacağını deklare etti. Burada ekonomik kaygılardan yahut oligark parası umudundan farklı bir yere dikkat çekmek istiyorum. Almanya, yaptırımlara katılmasına karşın güç ve silah gönderimi konusunda çekimser davrandığı için Batı medyası tarafınca yerden yere vuruluyor. NATO üyeliği ve AB adaylığı vesilesiyle Batı kampının bir üyesi olan Türkiye’nin yaptırımlara katılmaması ile ilgili ise bir makale görmek sıkıntı. Zira Batı, Türkiye’nin bir ölçüde kendinden koptuğunu kabullenmiş, hatta sindirmiş durumda. Türkiye’nin yaptırımlara katılması, birfazlaca başşehir için daha şaşırtan olurdu, diyebiliriz.
Türkiye, Rusya- Ukrayna savaşında oynadığı tartışılmaz kıymetli rol ile diplomasi arenasında yine isminden kelam ettirmeye başlasa da, bu Batı’yla pamuk ipliğine bağlı hale gelen ilgileri anında çözmeyecek; inanç krizini bitirmeyecek. Churchill’in dediği üzere, ‘yıkmak kolay, inşa etmek sıkıntı.” Bağlantıların koptuğu yahut kopma noktasına geldiği ülkelerle ne kadar “işbirliği anlaşması” imzalanırsa imzalansın, inanç sihirli bir değnek değmiş üzere yine tesis edilmeyecek. Olağanlaşma uzun yıllar alacak. 2023’te AKP de seçilse, muhalefet de iktidara gelse; Türkiye’yi tekrar diplomasi arenasının saygın bir ülkesi haline getirmek için hayli önemli emek sarf edilmesi gerekecek.
Tüm bunların yanı sıra, Batı ittifakının hem de bir demokrasi ittifakı olduğunu unutmamak gerek. Türkiye’nin son senelerda insan hakları ve demokrasi konusunda istikrarlı olarak berbata giden sicili, Batı dünyasıyla yakın ilgi kurma sonucu verse bile karşısına daima çıkacaktır. Türkiye kâğıt üzerinde hâlâ bir AB adayı ülkesi olsa bile Türkiye’nin şu anda ne Kopenhag ne de Maastricht kriterlerine uyduğunu savunabilecek bir AKP’li yönetici olduğunu bile düşünmek sıkıntı. AB’nin, Türkiye’ye karşı sergilediği yanlışları kabul etmek, bu durumu değiştirmiyor.