İnsan Hakları Derneği (İHD) ve Türkiye İnsan Hakları Vakfı (TİHV) Dokümantasyon Merkezi tarafınca yayınlanan “Verilerle 2022 Yılında Türkiye’de İnsan Hakları İhlalleri” raporuna göre, 2022 yılının birinci 11 ayında kolluk güçlerinin yargısız infazı, dur ihtarına uyulmadığı nedeni öne sürülerek yahut rastgele ateş açması kararı 8 Aralık 2022 tarihi itibariyle 1’i çocuk 15 kişi hayatını yitirdi. Cezaevlerinde hastalık, intihar, şiddet, ihmal üzere münasebetlerle en az 61 kişi ömrünü kaybetti. TİHV’e azap ve makûs muameleye maruz kaldığı savıyla 1.130 kişi müracaatta bulundu. Toplanma ve şov özgürlüğü kapsamında yapılan barışçıl aksiyon ve etkinliklere yapılan müdahalelerde 143’ü çocuk olmak üzere en az 5 bin 148 kişi azap ve berbat muamele niteliğindeki uygulamalar ile gözaltına alındı.
Basın ve tabir özgürlüğüne yönelik akınlar 2022 yılında da devam etti. 63 gazeteci gözaltına alındı, 30 gazeteci tutuklandı, 9’u isimli denetim ve 1’i mesken mahpusu önlemiyle özgür bırakıldı. 507 habere, 274 içeriğe, 33 toplumsal medya paylaşımına, 1.773 siteye erişim engellendi. Valilikler ve kaymakamlıklar tarafınca 19 vilayette ve 3 ilçede en kısası 1, en uzunu 30 gün olmak üzere 72 kere tüm aksiyon ve etkinlikler yasaklandı. Farklı dernek, vakıf, sendika, meslek örgütü ve platformların üye ve yöneticisi olan en az 126 kişi gözaltına alındı, 27 kişi tutuklandı.
Türkiye’de hak ve özgürlük ihlaline ait tablo son senelerda aşağı üst bu biçimde. İhlallerle birlikte Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne (AİHM) Türkiye’den müracaatlar da son senelerda artış gösterdi. Fakat AİHM’den çıkan kararlar, uygulamaya yansımıyor.
“Uygulansa Türkiye’yi Finlandiya düzeyine dönüştürebilir”
Türkiye’nin 1950 yılında imzaladığı Avrupa İnsan Hakları Kontratı (AİHS), 1954’ten bu yana yürürlükte. AİHM, kelam konusu kontratın kontrol organı olarak biliniyor. AİHM kararları, insan haklarının tesisinde değerli rol oynuyor.
Anayasa’nın 90’ıncı unsurunda “Usulüne bakılırsa yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ait milletlerarası andlaşmalarla kanunların tıpkı bahiste farklı kararlar içermesi niçiniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası andlaşma kararları temel alınır” deniliyor. Anayasa hukukçusu Dr. Serkan Köybaşı, kelam konusu hususun temel hak ve özgürlüklere ait mukavelelerin kanunlardan daha üstün olduğunu belirttiğini, lakin yargı bağımsızlığı olmaması niçiniyle uygulanmadığını söylüyor:
“Buna bağlı olarak da Türkiye’de insan hakları ihlalleri var olmaya devam ediyor. Aslında insan hakları konusunda temel husus olması gereken bir unsur. Siyasal iradenin gerisinde durması ve yargının da uygulaması halinde Türkiye’yi birkaç ay içerisinde Finlandiya düzeyinde insan haklarına dönüştürebilecek bir unsur.”
Köybaşı’na göre insan hakları ihlallerinin temel sebebi ise Anayasa’nın uygulanmıyor olması. Köybaşı, “Çünkü Anayasa aslına bakarsan AİHS’yi mahkeme kararlarımızdan üstün tutan bir düzenleme içeriyor” diyor.
“Kararların uygulanması sistemi iyileştirebilir”
AİHM kararlarının sözleşmeye dahil olması niçiniyle iç hukukta direkt tesiri var. Avukat Tuğçe His Köksal, AİHM kararlarının taraf devletler için bağlayıcı olduğunu vurguluyor. Köksal, “AİHM kararlarının uygulanmamasının, yargı sistemi ve bireyler üzerinde çarpan tesirleri oluyor. Tutuklama, azap ve makûs muamele yasağı, toplantı ve şov yürüyüşü ya da tabir özgürlüğüyle alakalı tespitleri ülkedeki çeşitli yargılamalara mevzu olan bireyleri etkileyen tespitler içeriyor” diyor.
Hukukçulara bakılırsa, kararların uygulanması sistemin güzelleşmesini sağlayabilir. Köksal, “Ceza Muhakamesi Kanunu’nda avukata erişim ya da adil yargılanma hakkıyla ilgili teminatlar AİHM kararlarının uygulanması kararında oldu. 6284 Sayılı 6284 sayılı Ailenin Korunması ve Bayana Karşı Şiddetin Önlenmesine Dair Kanun da bir daha AİHM’in Nahide Opuz sonucundan daha sonra gelişti” hatırlatmasını yapıyor.
Avukat Köksal, AİHM’nin tespit, genel önlem ve ihlal kararlarının sistematik sorunlara de işaret etmeleri niçiniyle öteki ihlallerin önlenmesini mümkün kılacağına da dikkat çekiyor. Köksal, mutlaklaşan AİHM kararlarının uygulanmamasının verdiği en büyük zararın sisteme duyulan inanç kaybı olduğunu belirtiyor:
“Neye karşı inanç kaybı? Kolluğa, yargı mensuplarına, yönetime karşı inanç kaybı… Sisteme ne kadar inanç duyarsanız o kadar insan haklarına ve hukukun üstünlüğüne saygılı bir çerçeve geliştirmiş olursunuz.”
Cumhurbaşkanına hakaret davalarındaki durum
TİHV Dokümantasyon Merkezi’nin datalarına bakılırsa, 2022 yılının birinci 11 ayında en az 31 kişi Cumhurbaşkanına hakaret iddiasıyla yargılandı. Birebir münasebetle 2’si çocuk 1’i gazeteci 11 kişi gözaltına alındı, 6 kişi tutuklandı. Hukukçular, Cumhurbaşkanına hakaret davalarının da AİHM kararlarının uygulanmaması kararında açılmaya devam edildiğini söylüyor. Serkan Köybaşı, Fransa’da bir müracaat üzerine verilen sonucu anlatarak “AİHM, başkanlık sistemlerinin olduğu ülkelerde tenkide daha açık olunması gerektiğini ve bu biçimde bir hata olamayacağına hükmetti. ‘Bir euro bile ceza veremezsin’ dedi. Bu bizi de bağlıyor” diyor.
Avukat Erselan Aktan da AİHM’nin Cumhurbaşkanına hakaret hatası ile ilgili 2021 tarihindeki Vedat Şorli ihlal sonucunı hatırlatıyor:
“AİHM’nin Cumhurbaşkanına hakaret hatasının mukaveleye uygun olmadığı istikametindeki sonucunı kullanan hiç bir mahkeme yok çabucak hemen. Mahkemeler beraat sonucu verseler dahi AİHM’nin bu sonucuna yer vermeye yanaşmıyor.”
“‘AİHM’ye taşırsınız artık’ denmesine fazlacaça şahit olduk”
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan 2018’de AİHM’in Selahattin Demirtaş’ın tutuklanmasının siyasi bir karar olduğunu teyit etmesinin akabinde “AİHM kararları bizi bağlamaz. Biz karşı atağımızı yapar, işi bitiririz” demişti. Avukat Erselan Aktan’a bakılırsa, bu açıklama değerli bir eşiğin geçilmesine niye oldu:
“AİHM’nin Demirtaş sonucu, tutuklama ve yargılamanın siyasi saiklerle yürütüldüğünü, teyit ediyordu. Bu tespit, AİHM’in Türkiye’ye yönelik kararları açısından birinciydi. En azından yargı topluluğunda bir şok tesiri yaratması gerekiyordu. Lakin iktidar bu etkiyi, AİHM’yi davanın politik tarafıymış üzere göstererek kendince bertaraf etti.”
Erselan Aktan’a göre, mahallî mahkemeler ve soruşturma makamları artık memleketler arası kontrat atıflarına kuşkuyla bakıyor. Sorgu ve yargı makamlarının AİHM’e hukuksal kontrol düzeneği değil, şikâyet mercii üzere yaklaşmaya başladığı kanaatinde:
“İfade özgürlüğü kapsamındaki davalarda yargılananlara avukatın karşı çıktığı karar için yargıçların ‘AİHM’e taşırsınız artık’ denmesine oldukçaça şahit olduk.”
Hukukçular, AİHM kararlarına muhalif kanunların uygulanmaya devam etmesi sonucunda insan hakları ihlallerinin de süreceği konusunda uyarıyor. Erselan Aktan kelamlarını şöyleki sürdürüyor:
“AİHM kararlarının sonlu gücü, Avrupa Kurulu Bakanlar Komitesi’ne yapılan bildirimlerle güçlendirilmeye çalışılıyor. Hükümet ise bu bildirimlere birbirinin tıpkı yanıtlar vermek ve birtakım taahhütler sıralamakla yetiniyor. Bu haliyle hükümet ne bildirimlerden ne de ihlal prosedüründen çekiniyor üzere görünüyor.”
© Burcu Karakaş
Basın ve tabir özgürlüğüne yönelik akınlar 2022 yılında da devam etti. 63 gazeteci gözaltına alındı, 30 gazeteci tutuklandı, 9’u isimli denetim ve 1’i mesken mahpusu önlemiyle özgür bırakıldı. 507 habere, 274 içeriğe, 33 toplumsal medya paylaşımına, 1.773 siteye erişim engellendi. Valilikler ve kaymakamlıklar tarafınca 19 vilayette ve 3 ilçede en kısası 1, en uzunu 30 gün olmak üzere 72 kere tüm aksiyon ve etkinlikler yasaklandı. Farklı dernek, vakıf, sendika, meslek örgütü ve platformların üye ve yöneticisi olan en az 126 kişi gözaltına alındı, 27 kişi tutuklandı.
Türkiye’de hak ve özgürlük ihlaline ait tablo son senelerda aşağı üst bu biçimde. İhlallerle birlikte Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne (AİHM) Türkiye’den müracaatlar da son senelerda artış gösterdi. Fakat AİHM’den çıkan kararlar, uygulamaya yansımıyor.
“Uygulansa Türkiye’yi Finlandiya düzeyine dönüştürebilir”
Türkiye’nin 1950 yılında imzaladığı Avrupa İnsan Hakları Kontratı (AİHS), 1954’ten bu yana yürürlükte. AİHM, kelam konusu kontratın kontrol organı olarak biliniyor. AİHM kararları, insan haklarının tesisinde değerli rol oynuyor.
Anayasa’nın 90’ıncı unsurunda “Usulüne bakılırsa yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ait milletlerarası andlaşmalarla kanunların tıpkı bahiste farklı kararlar içermesi niçiniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası andlaşma kararları temel alınır” deniliyor. Anayasa hukukçusu Dr. Serkan Köybaşı, kelam konusu hususun temel hak ve özgürlüklere ait mukavelelerin kanunlardan daha üstün olduğunu belirttiğini, lakin yargı bağımsızlığı olmaması niçiniyle uygulanmadığını söylüyor:
“Buna bağlı olarak da Türkiye’de insan hakları ihlalleri var olmaya devam ediyor. Aslında insan hakları konusunda temel husus olması gereken bir unsur. Siyasal iradenin gerisinde durması ve yargının da uygulaması halinde Türkiye’yi birkaç ay içerisinde Finlandiya düzeyinde insan haklarına dönüştürebilecek bir unsur.”
Köybaşı’na göre insan hakları ihlallerinin temel sebebi ise Anayasa’nın uygulanmıyor olması. Köybaşı, “Çünkü Anayasa aslına bakarsan AİHS’yi mahkeme kararlarımızdan üstün tutan bir düzenleme içeriyor” diyor.
“Kararların uygulanması sistemi iyileştirebilir”
AİHM kararlarının sözleşmeye dahil olması niçiniyle iç hukukta direkt tesiri var. Avukat Tuğçe His Köksal, AİHM kararlarının taraf devletler için bağlayıcı olduğunu vurguluyor. Köksal, “AİHM kararlarının uygulanmamasının, yargı sistemi ve bireyler üzerinde çarpan tesirleri oluyor. Tutuklama, azap ve makûs muamele yasağı, toplantı ve şov yürüyüşü ya da tabir özgürlüğüyle alakalı tespitleri ülkedeki çeşitli yargılamalara mevzu olan bireyleri etkileyen tespitler içeriyor” diyor.
Hukukçulara bakılırsa, kararların uygulanması sistemin güzelleşmesini sağlayabilir. Köksal, “Ceza Muhakamesi Kanunu’nda avukata erişim ya da adil yargılanma hakkıyla ilgili teminatlar AİHM kararlarının uygulanması kararında oldu. 6284 Sayılı 6284 sayılı Ailenin Korunması ve Bayana Karşı Şiddetin Önlenmesine Dair Kanun da bir daha AİHM’in Nahide Opuz sonucundan daha sonra gelişti” hatırlatmasını yapıyor.
Avukat Köksal, AİHM’nin tespit, genel önlem ve ihlal kararlarının sistematik sorunlara de işaret etmeleri niçiniyle öteki ihlallerin önlenmesini mümkün kılacağına da dikkat çekiyor. Köksal, mutlaklaşan AİHM kararlarının uygulanmamasının verdiği en büyük zararın sisteme duyulan inanç kaybı olduğunu belirtiyor:
“Neye karşı inanç kaybı? Kolluğa, yargı mensuplarına, yönetime karşı inanç kaybı… Sisteme ne kadar inanç duyarsanız o kadar insan haklarına ve hukukun üstünlüğüne saygılı bir çerçeve geliştirmiş olursunuz.”
Cumhurbaşkanına hakaret davalarındaki durum
TİHV Dokümantasyon Merkezi’nin datalarına bakılırsa, 2022 yılının birinci 11 ayında en az 31 kişi Cumhurbaşkanına hakaret iddiasıyla yargılandı. Birebir münasebetle 2’si çocuk 1’i gazeteci 11 kişi gözaltına alındı, 6 kişi tutuklandı. Hukukçular, Cumhurbaşkanına hakaret davalarının da AİHM kararlarının uygulanmaması kararında açılmaya devam edildiğini söylüyor. Serkan Köybaşı, Fransa’da bir müracaat üzerine verilen sonucu anlatarak “AİHM, başkanlık sistemlerinin olduğu ülkelerde tenkide daha açık olunması gerektiğini ve bu biçimde bir hata olamayacağına hükmetti. ‘Bir euro bile ceza veremezsin’ dedi. Bu bizi de bağlıyor” diyor.
Avukat Erselan Aktan da AİHM’nin Cumhurbaşkanına hakaret hatası ile ilgili 2021 tarihindeki Vedat Şorli ihlal sonucunı hatırlatıyor:
“AİHM’nin Cumhurbaşkanına hakaret hatasının mukaveleye uygun olmadığı istikametindeki sonucunı kullanan hiç bir mahkeme yok çabucak hemen. Mahkemeler beraat sonucu verseler dahi AİHM’nin bu sonucuna yer vermeye yanaşmıyor.”
“‘AİHM’ye taşırsınız artık’ denmesine fazlacaça şahit olduk”
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan 2018’de AİHM’in Selahattin Demirtaş’ın tutuklanmasının siyasi bir karar olduğunu teyit etmesinin akabinde “AİHM kararları bizi bağlamaz. Biz karşı atağımızı yapar, işi bitiririz” demişti. Avukat Erselan Aktan’a bakılırsa, bu açıklama değerli bir eşiğin geçilmesine niye oldu:
“AİHM’nin Demirtaş sonucu, tutuklama ve yargılamanın siyasi saiklerle yürütüldüğünü, teyit ediyordu. Bu tespit, AİHM’in Türkiye’ye yönelik kararları açısından birinciydi. En azından yargı topluluğunda bir şok tesiri yaratması gerekiyordu. Lakin iktidar bu etkiyi, AİHM’yi davanın politik tarafıymış üzere göstererek kendince bertaraf etti.”
Erselan Aktan’a göre, mahallî mahkemeler ve soruşturma makamları artık memleketler arası kontrat atıflarına kuşkuyla bakıyor. Sorgu ve yargı makamlarının AİHM’e hukuksal kontrol düzeneği değil, şikâyet mercii üzere yaklaşmaya başladığı kanaatinde:
“İfade özgürlüğü kapsamındaki davalarda yargılananlara avukatın karşı çıktığı karar için yargıçların ‘AİHM’e taşırsınız artık’ denmesine oldukçaça şahit olduk.”
Hukukçular, AİHM kararlarına muhalif kanunların uygulanmaya devam etmesi sonucunda insan hakları ihlallerinin de süreceği konusunda uyarıyor. Erselan Aktan kelamlarını şöyleki sürdürüyor:
“AİHM kararlarının sonlu gücü, Avrupa Kurulu Bakanlar Komitesi’ne yapılan bildirimlerle güçlendirilmeye çalışılıyor. Hükümet ise bu bildirimlere birbirinin tıpkı yanıtlar vermek ve birtakım taahhütler sıralamakla yetiniyor. Bu haliyle hükümet ne bildirimlerden ne de ihlal prosedüründen çekiniyor üzere görünüyor.”
© Burcu Karakaş